છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ (1630-1680) ભારતીય ઇતિહાસના મહાન યોદ્ધા અને મારાઠા સામ્રાજ્યના સ્થાપક હતા. તેઓનું પૂરું નામ શિવાજી ભોંસલે હતું. તેઓનો જન્મ 19 ફેબ્રુઆરી 1630માં મહારાષ્ટ્રમાં થયો હતો.
તેમના પિતા શાહજી ભોંસલે એક બહાદુર સૈનિક અને માગધ સામ્રાજ્યના જાગીરદાર હતા. શિવાજીની માતા જીજાબાઇ તેમના જીવન પર ખૂબ પ્રભાવશાળી હતી અને તેમને ધર્મ ન્યાય અને રાષ્ટ્રપ્રેમની ભાવના મજબૂત કરી.
શિવાજી મહારાજે મારાઠા સામ્રાજ્યની સ્થાપના 1674માં કરી અને તેઓએ હિંદવી સ્વરાજ્યની સ્થાપનામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી. તેમના શાસન દરમિયાન તેઓએ મુગલ અને આદિલશાહી શાસકોના વિરોધમાં સત્તા મેળવી.
અને તેમના યુદ્ધ કૌશલ્ય ગુરીલા યુદ્ધ પદ્ધતિઓ અને કિલા બંધાવવાની કળાથી બહુ ખ્યાતિ મેળવી શિવાજી મહારાજને તેમની નીતિ માનવ અધિકારો અને જનકલ્યાણ માટે યાદ કરવામાં આવે છે.
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજના માતા પિતા વિશે માહિતી નીચે મુજબ છે.
1. પિતા: શિવાજી મહારાજના પિતા શાહજી ભોંસલે હતા. તેઓ મરાઠા સમ્રાજ્યના પ્રતિષ્ઠિત સરદાર અને વ્યૂહરચના નિષ્ણાત હતા. શાહજી ભોંસલે તમિલનાડુના તંજાવુર ખાતે પણ રાજ્ય સંભાળતા હતા અને તેમની રાજકીય ચાતુર્ય માટે જાણીતા હતા.
2. માતા: શિવાજી મહારાજની માતા જીજાબાઈ હતી. તેઓ સંસ્કારી ધર્મપરાયણ અને ન્યાયપ્રિય સ્ત્રી હતી. જીજાબાઈએ શિવાજીને બાળપણમાં મરાઠા સંસ્કૃતિ હિંદુ ધર્મ અને રાજકીય કુશળતાના ગુણો શીખવ્યા. તેમના માર્ગદર્શન અને પ્રેરણાથી શિવાજી મહારાજે હિંદવી સ્વરાજ્યની સ્થાપના કરી.
જિજાબાઈનો શિવાજીના જીવન પર ખૂબ જ ઊંડો પ્રભાવ હતો અને તે પોતાની માતાને બહુ માન આપતા હતા.
શિવાજીનું બાળપણ
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજનું બાળપણ ઘણા રોમાંચક અને પ્રેરણાદાયી ઘટનાઓથી ભરેલું હતું. શિવાજીનો જન્મ 19 ફેબ્રુઆરી 1630 ના રોજ મહારાષ્ટ્રના શિવનેરી કિલ્લામાં થયો હતો. તેમના પિતા શાહજી ભોસલે એક બહાદુર સેનાપતિ અને ધરતીદાર હતા અને માતા જીજાબાઈ સ્નેહી ધાર્મિક અને પ્રખર ભારતીય સંસ્કૃતિમાં નમ્ય હતી.
શિવાજીનું બાળપણ મુખ્યત્વે તેમની માતા જીજાબાઈના પ્રભાવ હેઠળ પસાર થયું જેઓ તેમને ધાર્મિક મૂલ્યો ન્યાય અને રાષ્ટ્રપ્રેમ વિશે શિક્ષિત કરતા. બાળપણથી જ શિવાજીએ રામાયણ મહાભારત અને ભારતીય પુરાણોની કથાઓથી પ્રેરણા મેળવી.
તેમણે યુવાનીમાં જ ભણતર લડતની કળાઓ અને ધોરણો સીખ્યા તેમના માર્ગદર્શક ધનજી ઝાદવ અને કુળગુરુ સમર્થ ગુરૂ રામદાસ પણ તેમની શૈક્ષણિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસમાં મહત્વના હતા.
છોટા શિવાજી કિલ્લાઓમાં રહેતા પ્રકૃતિની મધ્યમાં આઝાદી અને શૌર્યનો ભાવ સજાગ કરતાં જે પછીના જીવનમાં મરાઠા સામ્રાજ્યના સ્થાપક તરીકે દેખાયું.
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ (1630-1680) ભારતના મહાન યોદ્ધા અને મરાઠા સામ્રાજ્યના સ્થાપક હતા. તેમનો જન્મ 19 ફેબ્રુઆરી 1630ના રોજ શિવનેરી કિલ્લે પુણે મહારાષ્ટ્રમાં થયો હતો તેમની માતાનું નામ જીજાબાઈ અને પિતાનું નામ શાહજી ભોંસલે હતું શિવાજી છોકરાવયથી જ ધર્મપરાયણ અને ન્યાયી વિચારધારા ધરાવતા હતા અને તેમના શિક્ષણમાં રાજકીય અને લશ્કરી કળાઓનો પણ સમાવેશ થાય છે.
જવાનીમાં, શિવાજીએ અનેક પડકારો સામે દ્રઢ ઇરાદાથી મરાઠા રાજ્ય સ્થાપન કર્યું હતું તેમની પહેલી મોટી લશ્કરી જીત 1645માં વિજયદુર્ગ કિલ્લો કબજે કરીને મેળવી 1674માં શિવાજી મહારાજે છત્રપતિ તરીકે રાજમુકુટ ધારણ કર્યો અને મરાઠા સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી તેમના રાજમાં લોકમંગલ સમાજસેવા અને ન્યાય પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો.
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજના લગ્ન
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજના લગ્ન 14 મે 1640 ના રોજ સાઈબાઈ નિમ્બાલકર સાથે થયા હતા. સાઈબાઈ માળશીરસના વંશજ અને નિંબાલકર વંશના મુખ્ય સદર હતા. સાઈબાઈ શિવાજીની પ્રથમ પત્ની અને તેમના જીવનસાથી તરીકે ખૂબ જ મહત્વની હતી તેમણે શિવાજી મહારાજના મરણ સુધી શિવાજીના રાજકીય કાર્યો અને સ્વારાજ્યની સ્થાપનામાં મહત્વનું યોગદાન આપ્યું
શિવાજી મહારાજની કેટલીક અન્ય પરિણીતાઓ પણ હતી જેમ કે સૂર્યા બાઈ પુટલાબાઈ અને સાગુણાબાઈ તેઓને રાજકીય અને સામાજિક સંબંધોને મજબૂત બનાવવા માટે વિવિધ રાજવંશોમાં લગ્ન કર્યા હતા.
શિવાજી મહારાજના પુત્ર સંભાજી વિશે માહિતી.
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજના પુત્રનું નામ સંભાજી રાજે હતો. સંભાજીનો જન્મ 14 મે 1657ના રોજ થયો હતો. તે શિવાજી મહારાજ અને તેમની પ્રથમ પત્ની સાઈબાઈના પુત્ર હતા.
સંભાજી રાજે તેમના પિતા શિવાજી મહારાજ પછી મરાઠા સામ્રાજ્યના બીજા છત્રપતિ બન્યા. તેમના જીવનનો મોટો ભાગ મરાઠા સામ્રાજ્યના શત્રુઓ સામે લડવામાં વિતાવ્યો સંભાજી એક શૂરવીર યોધ્ધા હતા અને તેમનો મુઘલ શાસક ઔરંગઝેબ સાથે મોટો વિરોધ હતો ઔરંગઝેબે 1689માં સંભાજી રાજેને કેદ કરી લીધા અને તેમને કઠોર યાતનાઓ આપીને મરણ દંડ આપ્યો સંભાજી રાજેને તેમની બહાદુરીસ્વાભિમાન અને દેશપ્રેમ માટે આજે પણ શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવે છે અને મરાઠા ઇતિહાસમાં તેમનું મહત્વપૂર્ણ સ્થાન છે.
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજના ઘોડા શેઠક ખાસ મહત્વ ધરાવતો હતો. શિવાજી મહારાજના ઘોડા કેસરી તરીકે ઓળખાતા હતા અને આ ઘોડા તેમની ઘણી લડાઈઓમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવતા હતા.
શિવાજી મહારાજનો ઘોડા અંગે ખાસ વિગતો: માહિતી
કેસરી શિવાજી મહારાજનો સૌથી પ્રખ્યાત ઘોડો હતો.આ ઘોડો તેમને બહુ પ્રિય હતો અને તેનાથી લડાઈ દરમિયાન તેમણે ઘણી સફળતા મેળવી હતી.
કુશળતા
શિવાજી મહારાજના ઘોડાઓ ખૂબ જ શક્તિશાળી અને ઝડપી હતા જેના કારણે તેઓ બેટલફિલ્ડમાં ઝડપી ગતિ અને ચપળતા દાખવી શકતા તે સમયના રાજાઓ અને યોદ્ધાઓ માટે ઘોડાની પસંદગી ખૂબ જ મહત્વની હતી અને શિવાજી મહારાજના ઘોડા તેમની રણનીતિમાં મહત્વનો હિસ્સો હતા.
વિશ્વસનીયતા:
ઘોડાના વિશ્વાસ પર શિવાજી મહારાજ ગર્વ અનુભવતા અને તે ઘોડા શિવાજી મહારાજના યોદ્ધા જીવનમાં એક સત્ય મિત્ર તરીકે ગણાતા શિવાજી મહારાજના ઘોડા સાથેનો આ પ્રેમ અને વિશ્વાસ તેમના જીવન અને લડાઈની સફળતાના એક મોટા ભાગ માટે જવાબદાર હતા.
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજનું શાસન મુખ્યત્વે મહારાષ્ટ્ર અને તેની આસપાસના વિસ્તારોમાં હતું તેમના શાસન હેઠળ આવેલા મુખ્ય રાજ્યો અને પ્રદેશો આપ્રકાર છે:
1. મહારાષ્ટ્ર શિવાજી મહારાજનો મુખ્ય રાજ્ય મહારાષ્ટ્ર હતો. તેમના સામ્રાજ્યની સ્થાપના પણ મહારાષ્ટ્રમાંથી જ થઈ હતી.
2. કર્ણાટક – શિવાજી મહારાજે કર્ણાટકના કેટલાક વિસ્તારોને પણ પોતાના શાસન હેઠળ લાવ્યા હતા.
3. કર્ણાટક પ્રદેશ – આ પશ્ચિમ કિનારે આવેલું મહત્વપૂર્ણ પ્રદેશ છે જે તેમના શાસનનો ભાગ હતું.
4. મધ્ય પ્રદેશ કેટલાક મધ્ય ભારતીય પ્રદેશોને પણ તેમણે તેમના શાસનમાં સમાવવામાં લીધા હતા.
5. તમલનાડુ અને કોરોમંડલ તટ દક્ષિણ ભારતમાં આ પ્રદેશો પણ તેમના શાસન હેઠળ આવ્યા હતા.
શિવાજી મહારાજે મરાઠા સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરીને આ વિસ્તારોને એક રાજ્યમાં સમાવી લીધા હતા અને તેમના શૌર્યના કારણે તેઓ એક વિખ્યાત અને મહાન શાસક તરીકે જાણીતાં છે.
છત્રપતિ શિવાજી મહારાજે પોતાના જીવનકાળમાં અનેક યુદ્ધો લડ્યા અને તેમના યુદ્ધ કૌશલ્યને કારણે તેઓ મહાન યોદ્ધા તરીકે ઓળખાયા. તેમની લડત મુગલ સામ્રાજ્ય આદિલશાહ અને બિજાપુરની સુલતાનત જેવા શક્તિશાળી શાસકો સામે હતી. શિવાજી મહારાજના યુદ્ધ કૌશલ્યને કારણે તેમને હિદુ સ્વરાજ સ્થાપક માનવામાં આવે છે.
શિવાજી મહારાજના યુદ્ધ કૌશલ્યના મુખ્ય પાસાં
1. ગેરીલા યુદ્ધ ગરિમા યુદ્ધ શિવાજી મહારાજ ગેરીલા યુદ્ધમાં નિષ્ણાત હતા તેમણે જંગલમાં અને પહાડોમાં છુપાઈને દુશ્મન પર હુમલો કરવાનું નવું ટેકનિક વિકસાવી તેઓ નાની સેનાને લઈ મોટા દુશ્મન પર હુમલો કરી બેચેન કરી દેતા.
2. લોહગઢ અને રાયગઢના યુદ્ધ શિવાજી મહારાજે અનેક ગઢોની સ્થાપના કરી અને તેમનો રક્ષણ તરીકે ઉપયોગ કર્યો રાયગઢ કિલ્લો તેમના રાજકાર્યનું મુખ્ય કેન્દ્ર હતો જ્યારે લોહગઢ કિલ્લો પણ તેમના કિલાબંધ યુદ્ધની કુશળતા દર્શાવતો મહાન ઉદાહરણ છે.
3. પ્રતાપગઢનું યુદ્ધ 1659માં આદિલશાહીની સેનાનો કમાન્ડર અફઝલ ખાન અને શિવાજી મહારાજ વચ્ચે પ્રતાપગઢના યુદ્ધમાં ભીષણ યુદ્ધ થયું હતું. અફઝલ ખાનને કૂશળતાથી હરાવીને શિવાજી મહારાજે પોતાની તાકાતને મજબૂત સાબિત કરી.
4. સૂરત લૂંટ (1664): 1664માં શિવાજી મહારાજે મુગલોના બંધારણ અંતર્ગત આવેલા સૂરત પર હુમલો કરીને ભારે લૂંટ ચલાવી. આ હુમલાનો મુખ્ય હેતુ રાજકોશને મજબૂત બનાવવાનો હતો.
5. સિંહગઢ યુદ્ધ: 1670માં શિવાજીના વફાદાર સેનાપતિ તાનાજી માલુસરે બિઝાપુરની સેનાથી કિલ્લો કબજે કર્યો આ યુદ્ધમાં તાનાજીનો શહીદ થવાનો ઘટના અતિશય પ્રભાવશાળી છે.શિવાજી મહારાજના યુદ્ધો મર્યાદિત સ્રોતો સાથે પણ ચાતુર્યપૂર્વક લડવામાં આવેલા અને રાજકીય કૌશલ્ય સાથે જોડાયેલા હતા.
શિવાજી મહારાજ નુ મૃત્યુ વિશે માહિતી
શિવાજી 3 એપ્રિલ 1680 ના રોજ તેમના રાયગઢ કિલ્લામાં મૃત્યુ પામ્યા. તેમના મૃત્યુ અંગે ઈતિહાસકારોમાં મતભેદ છે. કેટલાક ઈતિહાસકારો માને છે કે તેમનું મૃત્યુ કુદરતી હતું જોકે ઘણા ઈતિહાસકારોએ લખ્યું છે કે તેમને ષડયંત્રના ભાગરૂપે ઝેર આપવામાં આવ્યું હતું. આ પછી તેની તબિયત બગડી. તેને મરડો થવા લાગ્યો. પછી તેઓ બચાવી શકાતા નથી.
આ રાયગઢ કિલ્લામાં સમાધિ રાજ્યમાં શિવાજીની બેઠેલી પ્રતિમા છે. એવું માનવામાં આવે છે કે મૃત્યુ સમયે તેમની ઉંમર 50 થી 55 વર્ષની વચ્ચે હશે. તેણે 1674 માં રાજ્યાભિષેક કરીને પોતાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપિત
આ મહારાષ્ટ્રનો રાયગઢ કિલ્લો છે, જ્યાં છત્રપતિ શિવાજી મહારાજનું અવસાન થયું હતું. 1926-27 માં જ્યારે આ કિલ્લો ખોદવામાં આવ્યો ત્યારે તેમાંથી હાડકાં અને અવશેષો મળી આવ્યા હતા. એવું માનવામાં આવતું હતું કે આ અવશેષો શિવાજીના છે. જો કે આ શિવાજીના છે કે અન્ય કોઈના તે અંગે ઈતિહાસકારોમાં મતભેદ છે.
મહારાષ્ટ્રના ઈતિહાસકાર ઈન્દ્રજિત સાવંત જેમણે શિવાજી પર લગભગ દસ પુસ્તકો લખ્યા છે તેમણે આ અવશેષોના ડીએનએ પરીક્ષણની માંગ કરી હતી જેથી તે જાણી શકાય કે તેમના અવશેષો કોના છે. જો તે શિવાજીનું મૃત્યુ હતું તો આના દ્વારા આપણે જાણી શકીશું કે તેમના મૃત્યુનું કારણ શું હશે.