ભારતનો ઇતિહાસ ખૂબ વૈવિધ્યપૂર્ણ અને વિશાળ છે.જે હજારો વર્ષો સુધી ફેલાયેલો છે. તે પ્રાચીનથી આધુનિક સમયમાં અનેક રાજવંશો સંસ્કૃતિઓ વિઝનો અને પરિભાષાઓની વારસો છે. આનો સારવાર્તા રૂપરેખા આ પ્રમાણે છે:
1. પ્રાચીન ભારત (ઇ.સ. પૂર્વે 3000 – ઇ.સ. 500)
સિંધુ ઘાટીની સંસ્કૃતિ (ઈ.સ.પૂ. 3000-1500)
ભારતના ઇતિહાસની શરૂઆત સિંધુ ઘાટીની સંસ્કૃતિથી થાય છે, જે લગભગ 3000 B.C.E થી 1500 B.C.E. સુધી વિકાસ પામી. આ સંસ્કૃતિ મુખ્યત્વે હડપ્પા અને મોહેન્જોદડો જેવા પ્રખ્યાત શહેરો સાથે જોડાયેલી હતી, જે વ્યવસ્થિત શહેરી યોજના, નિકાશ અને વાણિજ્ય માટે જાણીતી છે.
વેદિક કાળ (ઇ.સ. પૂર્વે 1500 – 500)
સિંધુ ઘાટીના પછાત વેદિક સંસ્કૃતિનો વિકાસ થયો. આ કાળમાં હિંદુ ધર્મના મૂળ ગ્રંથો ‘વેદો’ લખાયા. વેદિક કાળમાં સામાજિક અને ધાર્મિક સંસ્થાઓની સ્થાપના થઈ, જેમાં વર્ણવ્યવસ્થા અને અર્ઘ્યપણાની સિદ્ધાંતનો વિકાસ થયો.
2. મધ્યયુગીન ભારત (ઇ.સ. 500 – 1500)
મૌર્ય સામ્રાજ્ય (ઇ.સ. પૂર્વે 322 – 185)
મૌર્ય સામ્રાજ્યની સ્થાપના ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય દ્વારા થઈ, અને તેના પૌત્ર અશોક મૌર્યના શાસનમાં સામ્રાજ્ય પોતાની ચરમસીમાએ પહોંચ્યું. અશોકના શાસનમાં બૌદ્ધ ધર્મનો વિશિષ્ટ પ્રભાવ રહ્યો.
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ઇ.સ. 320 – 550)
ગુપ્તોનો કાળ ભારતનો સુવર્ણ યુગ માનવામાં આવે છે.આ સમયગાળામાં વિજ્ઞાન ગણિત અને કળા ક્ષેત્રે ઊલ્લેખનીય વિકાસ થયો. આ સમયના પ્રખ્યાત વિજ્ઞાનીઓમાં આર્યભટ્ટ અને વારાહમિહિર છે.
3. મધ્યકાલીન કાળ (ઇ.સ. 1200 – 1757)
દિલ્લી સુલતાનાત (ઇ.સ. 1206 – 1526)
આ સમયગાળામાં આફઘાન અને તુર્ક સલતનતો ભારતના મુખ્ય રાજ્યો બની, જેમાં દિલ્લી સુલતાનતનું મુખ્ય સ્થાન હતું. આ દરમિયાન ખિલજી, તુગલક અને લોદી વંશો સત્તામાં આવ્યા.
મુગલ સામ્રાજ્ય (ઇ.સ. 1526 – 1857)
બાબર દ્વારા સ્થાપિત મુગલ સામ્રાજ્ય ભારતના મોટાભાગના ભાગો પર શાસન કરતું હતું. અકબર શાહજહાં અને ઔરંગઝેબના શાસન દરમિયાન સામ્રાજ્યએ ખૂબ શક્તિ અને વૈભવ મેળવી. આ સમયગાળા દરમિયાન કલા વિદ્યા અને આર્કિટેક્ચરમાં મોટો વિકાસ થયો જેમાં તાજમહલ કૂતુબ મિનાર વગેરેની સ્થાપના થઈ.
4. આધુનિક ભારત (ઇ.સ. 1757 – 1947)
બ્રિટિશ શાસન (ઇ.સ. 1757 – 1947)
પ્લાસીના યુદ્ધ (1757) બાદ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ ધીરે ધીરે ભારતના મોટા ભાગના ભાગો પર કાબુ મેળવ્યો. 1857ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંઘર્ષ પછી બ્રિટિશ સરકાર સીધા ભારતના શાસનનો ભાગ બની. આ દરમિયાન ભારતીય રાજકીય અને સામાજિક સુધારણા આંદોલનો ઉદ્દભવ્યા.
ભારતનું સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ (ઇ.સ. 1857 – 1947)
1857ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ પછી મહાત્મા ગાંધી, નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ, સરદાર પટેલ, જવાહરલાલ નેહરૂ જેવા નાયકોના નેતૃત્વ હેઠળ ભારતના સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનને તીવ્ર બનાવવામાં આવ્યું. 1947માં ભારત બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્ત થયું અને દેશને સ્વતંત્રતા મળી.
5. સ્વતંત્ર ભારત (1947 થી આજદીન)
સ્વતંત્રતા પછીનો ભારત (1947 – હમણાં સુધી)
સ્વતંત્રતા પછી ભારતે પોતાનું બંધારણ સ્વીકાર્યું અને 1950માં લોકતંત્રની સ્થાપના કરી. દેશે વિવિધ આર્થિક સામાજિક અને વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રોમાં સફળતાની સાથે વિશાળ વિકાસ કર્યો છે. 1991માં આર્થિક ઉદારકરણ બાદ દેશે વૈશ્વિક સ્તરે પોતાનું મહત્વ વધાર્યું.રાષ્ટ્ર નિર્માણ અને આઝાદી પછીના પડકારો
સ્વતંત્રતા પછીના સમયમાં ભારતે આર્થિક વિકાસ, વિજ્ઞાન અને તકનિકી ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે.
અખંડ ભારત
અખંડ ભારત જે ભારતીય ઉપખંડ તરીકે ઓળખાય છે. એમાં ભારતના આજના દેશ ઉપરાંત અન્ય દેશો પણ સામેલ હતા. આ વિસ્તારમાં આજના ઘણાં દેશો આવતાં હતા જેમ કે:
1. ભારત 2. પાકિસ્તાન 3. બાંગ્લાદેશ 4. નેપાળ 5. ભૂટાન 6. શ્રીલંકા 7. અફઘાનિસ્તાન
અખંડ ભારતનું આ ભાષ્ય ઐતિહાસિક સમયગાળા મુજબ બદલાય છે.પણ તે વિશાળ પ્રદેશ સાથે જોડાયેલું હતું જે દેશોએ બાંટેલા આધુનિક રાષ્ટ્રો બનાવ્યા છે.
પ્રાચીન કાળમાં ભારતની વિદ્યાપીઠો વિશ્વવિખ્યાત શિક્ષણકેન્દ્રો હતી.જ્યાં સમગ્ર વિશ્વમાંથી વિદ્વાન અને વિદ્યાર્થીઓ આવતાં હતા. કેટલીક મહત્વપૂર્ણ પ્રાચીન ભારતીય વિદ્યાપીઠો નીચે મુજબ છે:
1. તક્ષશિલા વિદ્યાપીઠ:
આ વિદ્યાપીઠ જે આજના પાકિસ્તાનના ભાગમાં સ્થિત હતી પ્રાચીન ભારતની સૌથી પ્રખ્યાત વિદ્યાપીઠ હતી. ઇ.સ. પૂર્વે 6મી સદીમાં વિદ્યા-અધ્યયન માટે જાણીતી હતી.વિદ્વાન ચાણક્ય વૈદિક વિદ્વાન પાણિની અને આયુર્વેદના જાણતા ચિકિત્સક ચરક જેવા મહાન વિદ્વાન અહીં ભણ્યા હતા. તેમાં 18 થી વધુ વિષયો જેમ કે આરોગ્યશાસ્ત્ર ધર્મ વ્યાકરણ લોજિક વગેરે શીખવાતા હતા.
2. નાલંદા મહાવીહાર
નાલંદા બિહાર રાજ્યમાં સ્થિત હતી અને 5મી સદી ઇ.સ. માં સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી. આ વિદ્યાપીઠે 800 વર્ષ સુધી માન્યતા મેળવી હતી.જેમાં 10,000 થી વધુ વિદ્વાન અને 2,000 થી વધુ પ્રોફેસરો હતાં. યાત્રિકો ચાઇના તિબેટ અને દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાથી અહીં ભણવા માટે આવતા. બુદ્ધિષ્ટ દાર્શનિક ધર્મ અને બૌદ્ધત્વના અભ્યાસ માટે પ્રસિદ્ધ.
3. વિક્રમશિલા યુનિવર્સિટી:
બિહારમાં સ્થિત આ 8મી થી 12મી સદી સુધી બૌદ્ધિક અધ્યયન અને સંશોધન માટે મહાન કેન્દ્ર હતું. અહીં વિશિષ્ટ રીતે તંત્રયાન અને બુદ્ધિસ્ટ શિક્ષણનું શિક્ષણ આપવામાં આવતું.
4. વલ્લભી વિદ્યાપીઠ:
ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્રમાં સ્થિત, 6મી થી 12મી સદી દરમિયાન આ વિદ્યાપીઠ જૈન દર્શન અને બુદ્ધિ શાસ્ત્ર માટે પ્રસિદ્ધ હતી.આ વર્ષે તત્કાલીન ભારતના પશ્ચિમ ભાગમાં ખૂબ પ્રખ્યાત થઈ હતી. આ તમામ વિદ્યાપીઠોએ ભારતના પ્રાચીન શિક્ષણપ્રણાલી અને વૈશ્વિક જ્ઞાનવિસ્તાર માટે અગત્યનું યોગદાન આપ્યું.
ભારતમાં અંગ્રેજોનું શાસન (British Rule in India) લગભગ 200 વર્ષ સુધી ચાલ્યું. તે ઇતિહાસમાં “બ્રિટિશ રાજ” તરીકે ઓળખાય છે, જેની શરૂઆત 1757માં બંગાળના પ્લાસી યુદ્ધ પછી થઈ હતી અને 1947 સુધી ચાલ્યો, જ્યારે ભારતને આઝાદી મળી.
અંગ્રેજોનું શાસન નીચે પ્રમાણે વિકસ્યું હતુ
1. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીનું શાસન (1757-1858):
1600માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની સ્થાપના થઈ હતી જે આરંભમાં વેપાર માટે ભારતમાં આવી હતી. પ્લાસી યુદ્ધ પછી તેમણે બંગાળ પર કબજો કર્યો અને તેઓ સમગ્ર ભારતમાં પોતાની સરકાર સ્થાપિત કરવાનું શરૂ કર્યું.તેમણે ટૂંક સમયમાં જમીન અને રાજકીય શક્તિ મેળવવાનું શરૂ કર્યું, અને 19મી સદી સુધી તેઓએ ભારતના મોટા ભાગના પ્રદેશો પર કબજો મેળવ્યો.
2. બ્રિટિશ રાજ (1858-1947)
1857માં પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ (સિપાઈ મહાર) થયા પછી અંગ્રેજ સરકારએ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીનો અસ્તિત્વ ખતમ કર્યો અને ભારતનું સીધું શાસન બ્રિટિશ ક્રાઉન હેઠળ લાવ્યું.તેમણે ભુરાજીવાદ (લોર્ડ મેકોલે લોર્ડ કર્ઝન જેવા વાઇસરોય) દ્વારા ભારતના વિસ્તારો પર શાસન કર્યું. આ સમયમાં કાયદો વ્યવસ્થાના સુધારા રેલવે અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની સ્થાપના થઈ પરંતુ સાથે જ ભરપૂર શોષણ પણ થયું.
3. આર્થિક સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક અસર:
અંગ્રેજોએ ભારતની પરંપરાગત આર્થિક રચનાને નષ્ટ કરી અને નવું ઔદ્યોગિક શોષણ શરૂ કર્યું. તેનાથી ભારતીય હસ્તકલા ઉદ્યોગ ખતમ થયો અને કપાસ અને અનાજ જેવા કૃષિ ઉત્પાદનને યુરોપમાં નિકાસ કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત થયું.ભારતના લોકો માટે અંગ્રેજી શિક્ષણ અને નવું કાનૂની તંત્ર આવ્યું, પરંતુ તેમાં સ્થાનિક સંસ્કૃતિને અવગણવામાં આવી. સમાજમાં પણ વિભાજન વધ્યું, જેમાં અલગ-અલગ જાતિ અને ધર્મ આધારિત વિવાદો ઊભા થયા.
4. સ્વાતંત્ર્ય ચળવળ અને આઝાદી:
19મી સદીના અંતમાં અને 20મી સદીમાં મહાત્મા ગાંધી સરદાર પટેલ જવાનો નહેરુ અને સુભાષચંદ્ર બોઝ જેવા નેતાઓએ સ્વાતંત્ર્ય માટેના પ્રયાસો વધાર્યા.1947માં ભારતને આઝાદી મળી જે પછી ભારત અને પાકિસ્તાન તરીકે વિભાજન થયું.
અંગ્રેજ શાસનનો અંત
બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન ઘણા પ્રકારની યાત્રાઓ થઈ જેમ કે દમન અને શોષણ પરંતુ કેટલાક આધુનિક પ્રગતિનાં પગલા પણ રાખવામાં આવ્યા.
ભારત ને સોનાની ચીડિયા (સ્વર્ણ ચિડા) આલેખવામાં આવે છે કારણ કે તે પ્રાચીન સમયમાં અતિ સમૃદ્ધ અને સંસ્કૃતિ સમૃદ્ધ દેશ તરીકે જાણીતું હતું. ભારતની આ સમૃદ્ધિ ના કારણો નીચે મુજબ છે.
1. આર્થિક સમૃદ્ધિ: ભારતનો વ્યાપાર પ્રાચીન સમયથી જ ફાળવાયેલો હતો ખાસ કરીને સિલ્ક મસાલા અને રત્નોના માટે આ વેપાર દ્વારા ભારતે ઘણો ધનલાભ કર્યો હતો અને તેમાં ભરપૂર સોનાનો જથ્થો હતો.
2. પ્રાકૃતિક સંસાધનો: પ્રાચીન ભારત ખાણોમાંથી સોનું ચાંદી હીરા અને અન્ય કિંમતી પથ્થરો મેળવતા હતા જેના કારણે વૈશ્વિક બજારોમાં ભારત મહત્વ ધરાવતું હતું.
3. સાંસ્કૃતિક અને શૈક્ષણિક મહત્વ: તક્ષશિલા અને નાલંદા જેવી પ્રખ્યાત યુનિવર્સિટીઓથી ભારત વિશ્વમાં જ્ઞાનનું કેન્દ્ર હતું. વિદ્વાનો અને વૈજ્ઞાનિકો ભારતમાં વિકાસ પામી રહ્યા હતા.
4. પ્રાચીન રાજવંશોની સમૃદ્ધિ: મૌર્ય ગુપ્ત અને મોગલ સામ્રાજ્ય જેવા રાજાઓના શાસનમાં ભારત સામાજિક આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક રીતે અત્યંત પ્રગતિશીલ હતું.
પરંતુ વિદેશી આક્રમણો જેમ કે આલૌકિક ધન લૂટ અને બ્રિટિશ કૉલોનિયલ શાસન દરમિયાન આ સમૃદ્ધિ ધીમે ધીમે નષ્ટ થતી ગઈ અને ભારતની આ ઓળખ બદલાઈ ગય.
ભારતની સંસ્કૃતિ ખૂબ જ પ્રાચીન વૈવિધ્યસભર અને સમૃદ્ધ છે જે અનેક વિભિન્ન સંસ્કૃતિઓના સંમિશ્રણથી રચાયેલી છે. ભારતની સંસ્કૃતિમાં ધર્મ કલા સાહિત્ય સંગીત નૃત્ય આચાર-વિચારો અને તહેવારો મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.
1. ધાર્મિક વૈવિધ્યતા: ભારત હિંદુ મુસ્લિમ સીખ ખ્રિસ્તી જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મોનું કેન્દ્ર છે. આ બધા ધર્મો અને તેના ઉપદેશો ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ઊંડે જડાયેલા છે.
2. પરંપરાઓ: ભારતીય પરંપરાઓ આદર્શો રીવાજો અને ઉત્સવો સાથે જોડાયેલી છે. ભારતમાં ઘણા તહેવારો મનાવાય છે.જેમ કે દીવાળી હોળી ઈદ ક્રિસમસ અને ગુરુ નાનક જયંતિ.
3. કલા અને કારીગરી: ભારતીય કલા અને શિલ્પકલા વૈશ્વિક સ્તરે પ્રસિદ્ધ છે. ભક્તિકાળ અને મુગલ કાળ દરમિયાન સંગીત અને કલા વિશિષ્ટ રીતે વિકાસ પામ્યાં. ભારતીય સંગીતમાં શાસ્ત્રીય સંગીતનું મહત્વ છે. અને નૃત્યની કલા પણ ભાલાચારો (ભારતનાટ્યમ કથક) દ્વારા પ્રખ્યાત છે.
4. સાહિત્ય અને ફિલસૂફી: ભારતીય સાહિત્યની શરુઆત વૈદિક કાળથી થાય છે.જેમાં વેદો અને ઉપનિષદોનું મહત્વ છે. રામાયણ અને મહાભારત જેવા મહાકાવ્યો તેમજ વિદ્વાનોની લેખનકૃતિઓ ભારતીય ફિલસૂફીને આકાર આપે છે.
5. સમાજ અને પરિવાર પ્રણાલી: ભારતની પરિવાર પ્રણાલી સામૂહિક છે. જ્યાં જોડાયેલા પરિવાર પ્રમાણે પ્રણાલીની વિશિષ્ટતા છે. જૂના સમયથી પરિવાર અને સામાજિક બાંધણીનું વિશેષ મહત્વ રહ્યું છે.
ભારતની સંસ્કૃતિ સતત વિકસતી રહી છે અને તેમાં વૈશ્વિક સંસ્કૃતિઓનો પ્રભાવ પણ જોવા મળે છે.તેમ છતાં તે તેની મૂળભૂત પરંપરાઓ અને મૂલ્યોને જાળવી રાખવા માટે જાણીતી છે.
ભારત દેશમાં 28 રાજ્ય અને 4કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશો છે. દરેક રાજ્યની તેની પોતાની આગવી ઓળખ સંસ્કૃતિ ભાષા અને વિશેષતાઓ છે. નીચે કેટલાક રાજ્યોની મુખ્ય વિશેષતાઓ આપવામાં આવી છે:
1. ગુજરાત: વેપાર અને ઉદ્યોગ માટે જાણીતું. અમદાવાદમાંTextile ઉદ્યોગ અને ગાંધીનગર રાજ્યની રાજધાની છે.
2. મહારાષ્ટ્ર: મુંબઈ દેશનું આર્થિક રાજધાની શહેર છે. ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી (બોલીવૂડ) માટે પ્રસિદ્ધ.
3. તમિલનાડુ: ચેન્નાઈ તેની ટેકનોલોજી ઉદ્યોગો અને દક્ષિણ ભારતીય સાંસ્કૃતિક વારસાના કેન્દ્ર તરીકે જાણીતું છે.
4. કેરળ: આ રાજ્ય તેની સુંદર બેકવોટર, સહ્યાદ્રી પર્વતમાળાઓ અને આયુર્વેદિક ચિકિત્સા માટે પ્રસિદ્ધ છે.
5. રાજસ્થાન: તે તેના મહેલ કિલ્લા અને રણ ક્ષેત્ર માટે જાણીતું છે. જયપુર જોધપુર અને ઉદયપુર પ્રવાસીઓમાં લોકપ્રિય છે.
6. પંજાબ: પંજાબનું ખેતિતંત્ર તેની મુખ્ય વિશેષતા છે. અને આ રાજ્ય ભારતનો અન્ન ગોડાઉન’ તરીકે ઓળખાય છે.
7. ઉત્તર પ્રદેશ: તાજ મહેલ (આગ્રા) અને વારાણસીના પ્રાચીન હિન્દુ મંદિર માટે જાણીતું.
8. કર્ણાટક: બૅંગલોર આઈટી ઉદ્યોગ માટે પ્રખ્યાત છે અને તેને ભારતનું સિલિકોન વેલી કહેવામાં આવે છે.
- દરેક રાજ્યનું ભૌગોલિક સાંસ્કૃતિક અને આર્થિક દ્રષ્ટિકોણથી ભારતના વિકાસમાં મહત્વનું યોગદાન છે……